یادداشت دکتر عطااله پورعباسی دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران
تابآوری نظام پژوهش و فناوری در شرایط بحران: بررسی روندها و راهکارهای تطبیقی
در شرایط جنگ و بحران، اولویتهای ملی از توسعه پایدار به سمت بقا و امنیت تغییر میکنند که این تحول، تأثیر مستقیمی بر روندهای پژوهشی و فناوری دارد. بسیاری از کشورهای درگیر جنگ، با کاهش شدید بودجههای تحقیقاتی، تخریب زیرساختهای علمی و مهاجرت پژوهشگران مواجه شدهاند. بررسی نمونههای تاریخی از کشورهای درگیر جنگ در سه دهه اخیر (مانند عراق، سوریه، اوکراین و یمن)، میتواند تغییرات کلیدی در شاخصهای پژوهشی و فناوری را تا حدی تحلیل کند. با این حال، برخی توانستهاند با اتخاذ سیاستهای انطباقی، بخشی از ظرفیت علمی خود را حفظ کنند. این نوشتار به بررسی این روندها و ارائه راهکارهای عملی میپردازد تا در شرایط فعلی، جهتگیری اصلی سیاستهای پژوهش و فناوری با هدف حفظ تابآوری این نظام تا حدی روشن شود.
تأثیر جنگ بر شاخصهای پژوهشی و فناوری
بررسی تجارب مشابه در کشورهای دیگر نشان میدهد که شرایط فورسماژور مانند جنگ میتواند بر شاخصهای متعدد پژوهش و فناوری تأثیرات جدی داشته باشد.
کاهش بودجههای پژوهشی غیرنظامی
جنگ باعث میشود دولتها منابع مالی را به سمت نیازهای دفاعی و امنیتی سوق دهند. برای مثال در سوریه، پس از آغاز جنگ داخلی در ۲۰۱۱، بودجه دانشگاهها تا ۵۰٪ کاهش یافت (UNDP, 2020) . همچنین در اوکراین، پس از تهاجم روسیه در ۲۰۲۲، بیش از ۳۰٪ از مؤسسات پژوهشی غیرنظامی تعطیل یا نیمهتعطیل شدند (Kyiv Independent, 2023) .
مهاجرت متخصصان و پژوهشگران و کاهش تولید علمی
ناامنی و عدم حمایت از پژوهشگران منجر به مهاجرت گسترده متخصصان میشود، کما اینکه عراق پس از ۲۰۰۳ شاهد خروج حدود ۴۰٪ از اساتید دانشگاهها بود (UNESCO, 2015) . همچنین در یمن، بیش از ۶۰٪ از پژوهشگران رشتههای مهندسی و پزشکی پس از آغاز درگیریها کشور را ترک کردند (World Bank, 2021) .
تحریمهای شدیدتر و قطع دسترسی به فناوریهای حیاتی
از جمله پیامدهای جنگ در کشورها، محدودیت در واردات تجهیزات آزمایشگاهی، نرمافزارهای تخصصی و سختافزارهای پیشرفته است. به عنوان مثال تحریمهای اعمال شده به روسیه پس از جنگ اوکراین موجب قطع دسترسی این کشور به بسیاری از زیرساختهای نرم افزاری شد.
تغییر جهت پژوهشها به سمت نیازهای حیاتی
روشن است که در شرایط جنگی، پژوهشهای کاربردی بر پژوهشهای بنیادی اولویت مییابند. به عنوان مثال در غزه، پژوهشگران با استفاده از فناوریهای کمهزینه، دستگاههای پزشکی قابل حمل ساختند (The Lancet, 2019). از سوی دیگر در اوکراین، استارتاپها روی توسعه سیستمهای شناسایی پهپادها متمرکز شدند (Forbes Ukraine, 2023). این تحولات در اهداف پژوهشی ناظر به اثرات جنگ بر ایجاد نیازهای نوین و همچنین لزوم پاسخ به این نیازها از سوی نهادهای علمی است. به طور کلی بر اساس تجارب موجود روند پژوهشها در این شرایط به شکل کاهش حمایت از پژوهشهای بنیادی در حوزههایی مانند علوم اجتماعی یا محیط زیست و افزایش سرمایهگذاری بر روی فناوریهای دفاعی (پهپادها و موشکها)، سایبری و جنگ الکترونیک، امنیت غذایی، انرژیهای جایگزین و پزشکی جنگ (مثل درمان سوختگیهای شیمیایی) بوده است.
راهکارهای حفظ نظام پژوهش و فناوری در شرایط جنگ
نظام پژوهش و نوآوری در کشور، نظامی ساختارمند و توسعه یافته است که در شرایط جنگی نیز باید بتواند عموم نیازهای دانشی و فناوری کشور را پاسخ دهد. ولیکن تحول در راهبردها و فرآیندها امری اجتناب ناپذیر است که به واسطه کاهش اعتبارات و تغییر نیازهای ملی باید به صورت فعالانه به آنها پرداخته شود.
پشتیبانگیری از کلاندادههای ملی
از جمله مهمترین اقدامات فوری در شرایط جنگی، حفظ ظرفیتهای پژوهشی موجود، کلاندادهها و نمونههای زیستی در بیوبانکها است. بنابراین هر مرکز تحقیقات و دانشگاه در این شرایط ضروری است برای حفظ این موارد به سرعت برنامهریزی کند.
تمرکز بر پژوهشهای کاربردی و ضروری
توسعه فناوریهای پزشکی خصوصا فناوریهای تشخیصی و درمانی با هزینه کم ، مدیریت منابع آب و انرژیهای جایگزین، مهمترین حوزههای پژوهشی مورد نیاز در کشور در شرایط جنگی است. به عنوان یک مثال در سوریه، دانشگاهها در طول دوران جنگ داخلی به ساخت دستگاههای تصفیه آب با حداقل امکانات پرداختند (Syria Report, 2022)
ایجاد شبکههای امن برای پژوهشگران
تدارک الگوهای حمایت مالی و امنیتی از دانشمندان برای کاهش نرخ مهاجرت و برنامهریزی برای همکاری با سازمانهای بینالمللی مانند UNESCO و Scholar Rescue fund. میتواند از جمله سیاستهای میان مدت برای حفظ سرمایه انسانی حوزه پژوهش باشد.
جایگزین سازی فناوریهای باز و کمهزینه
بهرهگیری از نرمافزارهای متنباز به منظور کاهش وابستگی به نرمافزارهای خارجی میتواند بخشی از راهبردهای ملی در راستای کاهش اثرات جنگ بر نظام پژوهش و فناوری در کشور باشد.
مستندسازی تجربیات جنگ برای آینده
تجربیات کشور ما در دفاع مقدس خصوصا در حوزه پزشکی و ثبت آنها موجب شد تا ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در حوزه پزشکی جنگ در جهان شناخته شود. بنابراین ضروری است برای مستندسازی تجربیات کشور در حوزه پژوهش و فناوری در شرایط جنگی برنامه ویژه ای تدارک دیده شود تا از این تجربیات پس از دوران بحران نیز استفاده شده و چابکی نظام پژوهش و فناوری را در پاسخ به بحران ارتقا دهد.
کلام آخر
تجارب حداقل سه دهه گذشته در جهان نشان میدهد که جنگ باعث اختلال در روندهای پژوهشی میشود، اما تجربه کشورهای درگیر نشان میدهد که میتوان با تمرکز بر نیازهای فوری، حفظ سرمایه انسانی و استفاده خلاقانه از منابع محدود، تابآوری نظام پژوهش و فناوری را افزایش داد. پژوهشگران و اساتید دانشگاه به عنوان افسران این جبهه نقش اساسی در سازماندهی، برنامهریزی و هدایت آن بر عهده دارند و با تمهیدات لازم حتما زمینه را برای حفظ زیرساختهای این نظام فراهم خواهند نمود تا در سالهای پس از فروکش کردن بحران، همچنان در خدمت توسعه کشور باشند.
درج نظر